Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas chauras «linguisticas» or da la muntanera dals pleds – u cun auters pleds: mias «top tschintg» locuziuns cun chauras. Bavradas da la funtauna dal DRG.

1. tuppa chaura
Èsi insumma adequat da duvrar «ti tuppa chaura» per descriver ina persuna (per ordinari ina femna) main dotada cun intelligenza? Ils Engiadinais (refurmads) han almain l’opziun dad «esser scorts sco la chavra dal ravarenda», cura ch’els èn effectivamain scorts. Ma sche la tradiziun populara (panrumantscha) sa serva da la chaura per caracterisaziuns main scharmantas, sto bain esser insatge londervi. Èn chauras propi tuppas? Tut tenor mettain bain. Èn umans tups? Tut tenor … Mintgacas: tenor nossas locuziuns han persunas che crain da savair tut meglier, ma che na chapeschan gnanc in pip da la chaussa, «in spiert sco ina chaura» u ch’ellas èn «scortas sco la chavra dal vicari» – u sco quels da Medel din: «Quel sa tudestg sco las tgauras digl uestg.» Pia insumma betg.

2. bitschar ina chaura tranter las cornas
Co va quai: Bitschar ina chaura tranter las cornas? Para ch’ils Engiadinais san far quai, però be, sch’els èn maghers avunda – almain vi dal chau. A Zernez è perfin l’entir corp dad ina u l’auter uschè «meger ch’el gess tras las cornas d’üna chevra». Ma tenor mai: sch’in è abel da bitschar ina chaura tranter las cornas, lura n’è quel betg mo magher setg ed in zic gagliard, ma simplamain betg dal tut tschient.

3. far sco las chauras per il sal
Co dir, sch’insatgi è scharfira – p.ex. sin dultscharias? «Quella fa per ils grassins sco las chauras per il sal!» Quai po sa chapescha era vegnir extendì sin auters geners da garegiaments, sco quai che nus chattain p.ex. en in attest per Trun: «Quel fa per femnas sco las cauras pil sal.» E che regls e desideris na chalan betg cun la fin da la giuventetgna, mussa er ina locuziun da Dalin: «Las tgoras viglias letgan è bugen sal.» (Pli explicita ed explicativa che en il DRG è qua la remartga tar ils collegas da l’Idiotikon: die alten Geissen schlecken auch noch gern Salz – gemeint sind geile, alte Weiber.)

4. las chauras en ils seghels
Allusiuns maldeschentas sco sura fissan qua ed uss, al cumenzament dad in onn nov e net, in pau «sco las chauras che van per ils seghels», pia al fauss lieu. «Tü hast las chavras chi van pels sejels» vegn (u vegniva?) ditg en Engiadina Bassa als uffants che han la mutschigna en il fauss lieu, qvd. culond giu dal nas. Però: il maletg da las chauras en il seghel po bain esser bel, ma ozendi è’l probabel empè dad ina locuziun duvrabla plitost in lign.

5. ir sin chauras alvas
Qua e là guard’ins sin chauras alvas, p.ex. fixond palpiris alvs durant scriver (u betg scriver). Dentant, insacura èsi dad agir! E tuttenina ans dat x ina luna lura quel stumpel da simplamain far, senza grond plan e senza pasar las schanzas dad avair success – e lura giain nus sin chauras alvas. Per tschertins n’è quai – empruvar a bun gartetg – nagin chaprizi, mabain in motto, sco quai che l’exempel da Mustér ans mussa: «Jeu mun sin tgauras alvas, aber ampruar amprov’jeu.» Il parairi «quel va schon sin chauras alvas» po era vegnir duvrà per commentar stentas amurusas, numnadamain cura ch’in giuvenot va sin visita tar ina matta, malgrà che tut ils auters san gia ordavant ch’i na dat nagut ordlonder. Il pauper schani sa senta lura forsa sin la sava sco las chauras en ils seghels … Ma almain ha’l empruvà.

Fotografia: Chauras a Sufers, 1915 (O. Kunz / Fototeca dal DRG).

Suonda LATABLA!