Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo per dar num ad umens e dunnas. 

1. la Maria lunga 

Marias èn Nossadunnas e mammas – insumma: Marias èn LAS dunnas. «Tge Maria è quai?» signifitga perquai eratant sco «Tge femna è quai?». Mintgatant ha perfin eral’um num (cun segund prenum) Maria. Dunnas ed umens pon però era vegnir numnads Maria, sch’els n’han gnanca num Maria. Magari èni lura Marialungas. Derasadas èn quellas surtut en Engiadina Bassa. Manegiada n’è qua betg la Marialunga per fimar, mabain ina persuna (spiertalmain) plauna, targlinanta, maladestra, dormulenta, in chau da sien. Sco a Lavin, là pos clamar: «Vainst a la fin, tü Maria lunga?»

2. la Clara culinarica

La Clara è la dilettanta culinarica, ina tschavatta da tschaveras, sto ella gea tegnair nà per spisas e bavrondas senza grond daletg gastronomic. Ina schuppa auaditscha, rara e stendida è en Surselva ina schuppa da sontga Clara (e per tgi che sa dumonda tge che «sonza Clara» saja: quai è il medem, simplamain a Lantsch). Er in café flaivel e transparent, in café strusch brin, nundir nair: era quai è in café da sontga Clara. Quels da Dardin dentant, quels navulan permalar naginas Claras, uschia ch’els numnan talastriaccas «café da l’onda Letta». Anc auters na vulan offender insumma naginas dunnas (umens soviso betg), perquai datti lura il «café da silips».

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Shop online!
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Adüna bun - cafè grischun

3. la Catrina da la latrina

Entant che la Clara po anc esser patruna da schuppas e cafés, sto la Catrina tegnair nà ses num per autras materias ruinadas: uschia ad Ardez, nua ch’il latg asch e rut è in «lat in chatrina».

Pli enconuschenta è la Catrina però sco purifitgadra che vegn tar nus cun la diarrea catartica: lura avain nus «laCatrina» u «la sontga Catrina» – betg darar accumpagnadada grondas preschas, sco la «svelta Catrina» e «la schuenta Catrina» en Surselva e Grischun Central u lura en Val Schons «la schwinda Catrigna». Ed era sisum la Surselva sajetti be viadora, cura che «la sieta Catrina» è sin visita tar ils Tuatschins.

4. la Rosa regulara

Sin visita vegn da temp en temp anc in auter giast, ma quai lura be tar las dunnas: la menstruaziun. Per regla nadiscurran dunnas (ed umens) betg senz’auter da quella, almain betg cun tuts. Na sa lascha quai dentant betg evitar, dovrani ina sort code, per sumeglia «la Rosa». Savens vegn quella Rosa anc numnada famigliarmain (ozendi per il pli en tun levamain beffegiant) «l’onda Rosa» u la «tantaRosa». Ma per tschertin(a)s pon perfin frasas sco «Jau hai l’onda Rosa sin visita» esser memia offensivas, uschia che quellas chaussas da femnas èn empè da rosas be pli «las robas» sco a Susch. Pruderia par excellence? Ma bain: Ènlura «ils dis» dal temp modern propi pli directs ed expressivs?

5. la Frena frivola

In num sco Frena tuna da quai fascinant, infam, e frivol –almain cumpareglià cun ina Maria monotona, ina Clara puritana, ina Catrina finina u ina Rosa punctuala. Ma la Frena, «la Frena ferventa», oh, quai tuna lura dad ina femna cun passiun, ina che lascha batter pli ferm ils cors virils, ina che tegna cumpagnia als umens, las sairas en ustaria. E sch’i n’è betg quella Frena, lu forsa in’autra cumpogna – p.ex. la buttiglia da vin u quella da vinars. Quella vegn era numnada «frena», almain a Ramosch. (L’explicaziun ha da far cun l’attribut da la sontga, ma quai renda main excitant il purtret da la bella Frena).

Sco ch’i saja: che vus prendias lura en ustaria frenas u grondas blondas, faschai attenziun da betg maschadar, uschiglio vegn vitiers anc la Catrina. 

Fotografia: Tschintg bella dunnas tuatschinas il di da Dumengia alva 1920 (P. Scheuermeier / Fototeca DRG). 

Suonda LATABLA!