5 bels nums dad umens

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era quels da la Bassa. Però nus na vulain betg entrar qua en las ritgezzas da las pronunzias da Tschian e Tschiatschen, mabain nus recapitulain tschintg nums rumantschs, betg mo nizzaivels per dar num als umens


1. Giatgen dal tschiel


Sch’il sulegl fiss in um, lura avess el num Giatgen, cun opziun famigliara «barba Giachen» u pli reverenzial sco a Zernez cun «maister Giachen». Ardez, per exempel, commentescha in di nivlus cun: «Hoz manca barba Jachen.» Cuchegia il sulegl lura tuttina ora insacura, di Tinizong: «Ussa vign anc igl barba Giatgen!»
A Strada en Engiadina Bassa lascha il Giatgen dentant era vesair las stailas e betg mo il sulegl: «barba Jachen» numnan ils da Strada a moda charina la pertga per dar sin il tgil. «Spetta be ch’eu vegn cul barba Jachen», smanatschani forsa. «Giachen en!», surstattan qua ils Sursilvans.


2. Gion il joker


Il prototip dal num da l’um rumantsch è dentant Gion u Jon. El è il joker per cuvrir quasi l’entir spectrum da caracteristicas fisicas e moralas, surtut quellas pauc ludaivlas: Il tgutg e tabalori è en Surselva «Gion tuella» ed a Savognin il «Gion mogn». Quest mogn tuna in pau da chau stinà, sco quai ch’el è en Engiadina il «Jon dür» u il «Gian buatscha». Ina buatscha è però er ina persuna tut auter che testarda, anzi in flegma. Main marsch, plitgunsch sturn e movibel è il «Gion geina» da Sevgein: ina persuna che sa mova da quai balluccant ed undegiant – cuntrari al «Jon dschet» da Scuol, tut steric dal fraid ch’el ha adina. A Müstair tugna il «Jon rögn» da tut e mintgin. E cun far e pensar è il «Gion davos» adina … l’ultim.


3. Steivan il spiertus


Persunas chapriziusas perencunter n’èn betg simplamain Gions ordinaris, mabain Steivans. Cun agid spiertus èn persunas indecisas Steivans da set spierts. «Fin cha quel Steivan da set spierts sa che ch’el voul far …!» Tut tenor datti era dapli spierts che be set. Uschia han quels da Ramosch para in u l’auter chaprizi dapli, els cun lur Steivan da milli spierts …
A Lavin n’è il Steivan betg mo in lunatic, mabain er anc in ipoconder cun blers – set! – mals: il Steivan da set guais. Mo ina pitschna differenza, la finala van mals e malsegirezzas gea savens en ina.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81


4. Peder il paradisic


Igl è enconuschent: enta parvis na vegn betg mintgin. Pertge davant la porta dal parvis spetga Petrus per examinar ils morts: Tgi è senza culpa e senza macla? Ils paupers putgants (almain quels sursilvans) pon empruvar da surmanar l’apostel portier, sa referind a lur locuziun: «Jeu sun buca sogn Pieder.» Infallibel n’è la finala nagin. Gnanca son Peder, al pli, para, il papa.  


5. Men the Man


Il pli bel (n)um è dentant in da Sent, numnadamain il Men tender. Ditg era il sulet pled «tender» che jau enconuscheva quel da la chanzun dad Elvis Presley. Lura, legend ina giada il titel «Men tender», ma sun jau imaginada in um sensibel, amabel, bufatg e betg memia giagliard. Ma sch’i din a Sent «Tü est ün vaira Men tender, per mincha merda plondschast!», lura n’è quai betg exnum quai che dunna tschertga. In um memia sensibel, in um chajachautschas! Noss Men pudess anc esser quai en il vair senn dal pled, siond «tender» er il pled per il passacorp lom. Qua po Elvis lur’anc chantar ditg «Love Me(n) tender, love Me(n) sweet …»

 

Fotografia: Tgi che vul savair dapli, p.ex. dals Jons, Gians e Gions, po guardar en l’artitgel Gion dal DRG.

 

Suonda LATABLA!


Dar ina nota a questa contribuziun
(0 vuschs)
DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Reclama:

CUMPRAR ONLINE:

Chaschöl da dschemberChaschöl da dschember
17-06-2019 19:35:30Mangiativas23.00 CHF/Kg
Po gnir retrat pro la Lesa, Lataria Engiadinaisa SA

Newsletter:

Adressa d'email:

Prenum:

Num:


POPULAR IN QUESTA CATEGORIA:

Il Project

30 da fanadur 2018

pinc e provocativ: Cura che ins entra in territori rumantsch na badan ins betg che ins è uss en il territori rumantsch: Ils nums dals lieus ed ils toponims èn...

5 giadas fitg fraid

14 da favrer 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias...

5 bellas chauras

10 da schaner 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas...

Jeu spetgel ...

05 da december 2017

Dad Annatina Nay - Duas figuras en in toc da teater da Samuel Beckett. Estragon e Wladimir sesanflan en in liug buc definau, sin in stradun, sper ina plonta. Els...

5 bellas dunnas

16 da matg 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo...

La columna - Chi chi nu tschercha chatta

28 da november 2017

Da Fadrina Hofmann - L’uman es ün chatschader e ramassader. La cumprouva n’haja a chasa in fuorma da duos uffants chi chattan roba da tour e mütschir. Ün insaj? Voilà...

5 feghers Franzos

18 da fanadur 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas...

La columna - Banadida telefomania

27 da matg 2020

Da Fadrina Hofmann - Chi nu cugnuoscha il mumaint da schoc scha’l telefonin es dandettamaing davent? Ed il sentimaint surleivgià cur ch’el cumpara darcheu? Il telefonin es dvanta nos cumpogn...

Go to top