Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas dad autras naziuns. Per motivs d’actualitad vulain nus guardar, tge Franzos che nus inscuntrain en nossa lingua – e sa chapescha en il DRG.

1. ils portgs franzos

Na, ussa betg quai che vus pensais forsa! Igl èn simplamain ils portgs en il vair senn dal pled, ils portgs da chasa, che vegnan numnads «ils Franzos». Pervi da lur viers a la franzosa «oui, oui, oui». A Scuol èsi cler ch’i sa tracta qua dals purschels, be quels han ils viers charins «ouiii, ouiii, ouiii». Tschels, ils gronds, èn lura schon portgs pli prussians: «Ils franzesins naschan frances e moran tudais-ch» (pervi da lur grugnir «joh, joh, joh»).

2. tartuffels e buglias franzosas

Il franzos ha chattà la via er en nossa cuschina – schegea betg gist en furma dad «haute cuisine»: ils «ardeffels frances» da Latsch èn tartuffels crivs brassads (simplamain avant ch’i avevan num pommes frites). A Castrisch numnani la buglia arsa cun latg la «buglia franzosa» e la buglia arsa per propi (quella cun farina e groma u pischada) è en divers lieus da la Sut- e Surselva la «buglia da Frontscha».

Lura avain nus anc ils «franzs»: quels tunan zuar in pau franzos, na vegnan però betg da la Frantscha. Els vegnan or dal furnel, han num «franz en pegna» (a Bravuogn, Flond e Duin) ed èn ina sort petta da tartuffels, sumeglianta al plain in pigna. Flond la descriva sco tartuffels crivs cun farina, charnpiertg ed ivettas u tschareschas.

3. avair la furia franzosa

Sch’ins vul crair a locuziuns ladinas, èn ils Franzos ina naziun spezialmain impulsiva ed en prescha. U co declerar l’expressiun «avair la furia francesa» a Ftan e Lavin? Ina persuna (memia) passiunada e vehementa vegn franada a Lavin cun la remartga «Che furia francesa es quista?». A Ftan furiescha la medema prescha franzosa, numnadamain tar quels che vulan adina esser ils emprims cun segar u cun chavar ils tartuffels.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  www.quartalingua.ch
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  www.belain.ch
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Shop online!

4. il mal franzos

Na din ins betg ch’ils Franzos sajan buns amants? U èni simplamain memia promiscus e malprecauts? Betg per nagut numnain nus la sifilis «il mal franzos». Per taxar in pertutgà da questa malsogna sexuala basti mintgatant era be da dir: «Quel ha ils franzos.»

Ils Franzos sezs n’han però betg ils franzos, mabain «le mal anglais». Ed uschia attribuescha mintga pajais la sifilis al pajais, danunder che la malsogna pudess esser importada: ils Russ dattan per exempel la culpa als Polacs, ils Portugais ed Ollandais als Spagnols.

5. sfranzosar

Restain gist tar ils Franzos amants: «Quels dus là vi sfranzosan.» Ubain: «Quels fan in vaira sfranzosim.» Quai tuna bain in pau da quai da bitschergnar e da far enturn, u betg? U forsa pli maltschec: «Quella ha sfranzosà (enturn)», per ina dunna giudend la vita libertina.

Questas muntadas numnadas na datti però betg. Sfranzosar signifitga infectar cun malsognas sexualas; esser (s)franzosà munta ch’ins haja ils franzos, pia la sifilis. Dentant questa muntada è uschè solitaria ed antiquada ch’ins pudess ristgar da l’abandunar – e da reintroducir il «sfranzosar» cun ina nova muntada, ina pli simpatica e daletgaivla… Tgi sa?

Fotografia: In «Franzos» da Medel sin l’Alp Pazzola (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG).

Suonda LATABLA!