5 giadas fitg fraid

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias fassettas per exprimer quellas fradaglias che van tras pel ed ossa. Perquai oz tschintg bels u buns maletgs per dis da gronda fradur. Sa chapescha chattads en il DRG.

1. sulegl cun dents

Gist quests dis èn els qua: Quels bels dis cun in sulegl glischant recent amez l’azur senza nibel. Quels dis, cura che l’aria è satiglia ed i bricla las piclas e piztga vi da las parts dal corp betg cuvridas. Quels dis, cura che nus duvrain in schal per enzugliar e stgaudar la fatscha ed essan grats per in na-scumond da zuppentar quella. Quels dis tipics per pudair dir: «Oz avain nus in sulegl cun dents.»

2. il general Frisch

Ses num tuna plitost viscal e frestg che da caracter crudaivel, ma impressiun fai schon, sche nus sesain (p.ex. a Zernez) en stiva privada, ed insatgi di (magari in pau sut vusch): «Id es coura il general Frisch.» L’avais udì? Il Frisch a spluntond cun sia detta marvla vi da l’isch? Sentis era gia la schelira che penetrescha tras sfessas e fanestras?

Forsa ch’il general Frisch è be l’avantguardia da quell’armada da fradurs continentalas, provegnentas nà da nordost, nà da la Sibiria. E perquai schain nus – e betg mo nus Rumantschs: «Oz èsi ina vaira Sibiria.»

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


3. il cac che schela en il tgil

Veglias perdunar la tscherna da quest’expressiun forsa pauc manieraivla! Ma ozendi, en temps dad envierns malguess e miaivels, n’èn cumparegliaziuns sco «igl è in fraid sco da mez enviern» nagina buna valur da referenza pli. Qua dovri schon maletgs pli expressivs (main suttaposts a midadas climaticas) per exprimer grondas fradaglias.

In maletg fitg concret (e probabel pervi da quai era derasà dapertut) è: «Igl è in fraid ch’il cac schela en il tgil.» Quels da Marmorera vevan «in fraid tgi schela l’ava ainta la vischea». Memia direct? Main vulgar, ma pli vermus, è quel qua, documentà en l’entir Grischun: «Oz na fan ins betg verms.» Tge confiert!

4. suar sut il nas

In’autra expressiun concreta-corporala è quella da la gutella sut il nas, p.ex. sco quai che nus la chattain a Müstair: «Id es ün chad chi fa süar sot il nas.» Chaud? Gea, la frasa è duvrada ironicamain, cura ch’igl è in fraid murdent – in fraid, cura ch’ins sua sin il pli anc sut il nas. U ch’ins di lura fitg lapidar sco a Susch (però er utrò): «Hoz vain il got dal nas.»

A La Punt-Chamues-ch percunter èsi anc pli extrem: là èn las fradaglias uschè grondas ch’i na basta gnanca per far suar sut il nas u sur la bucca, mabain unicamain en bucca: «Oz as süja be suot la laungia.»

5. ils pleds schelan en bucca

Tgi sa regorda anc dad esser restà tatgà d’enviern cun la lieunga umida … betg vi da l’amia, mabain vi dal tschabargal da metal? L’enviern èsi magari meglier da tegnair serrà la bucca ed enserrà la lieunga. Pertge quella dovri. Per discurrer, per exempel. Siond conscients da quest’impurtanza, din (u schevan) quels da Scuol: «Id es ün fraid chi schelan ils pleds in bocca.» Ed ils pleds, quels èsi da guardar da betg laschar schelar…

Fotografia: Glatscher dil Terri, Pizzo di Güida e Piz Ner, 1911 (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!


Dar ina nota a questa contribuziun
(2 vuschs)
DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Reclama:

CUMPRAR ONLINE:

Chaschöl da dschemberChaschöl da dschember
17-06-2019 19:35:30Mangiativas23.00 CHF/Kg
Po gnir retrat pro la Lesa, Lataria Engiadinaisa SA

Newsletter:

Adressa d'email:

Prenum:

Num:


POPULAR IN QUESTA CATEGORIA:

Il Project

30 da fanadur 2018

pinc e provocativ: Cura che ins entra in territori rumantsch na badan ins betg che ins è uss en il territori rumantsch: Ils nums dals lieus ed ils toponims èn...

5 giadas fitg fraid

14 da favrer 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias...

5 bellas chauras

10 da schaner 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas...

Jeu spetgel ...

05 da december 2017

Dad Annatina Nay - Duas figuras en in toc da teater da Samuel Beckett. Estragon e Wladimir sesanflan en in liug buc definau, sin in stradun, sper ina plonta. Els...

5 bellas dunnas

16 da matg 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo...

La columna - Chi chi nu tschercha chatta

28 da november 2017

Da Fadrina Hofmann - L’uman es ün chatschader e ramassader. La cumprouva n’haja a chasa in fuorma da duos uffants chi chattan roba da tour e mütschir. Ün insaj? Voilà...

5 feghers Franzos

18 da fanadur 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas...

La columna - Banadida telefomania

27 da matg 2020

Da Fadrina Hofmann - Chi nu cugnuoscha il mumaint da schoc scha’l telefonin es dandettamaing davent? Ed il sentimaint surleivgià cur ch’el cumpara darcheu? Il telefonin es dvanta nos cumpogn...

Go to top