Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias fassettas per exprimer quellas fradaglias che van tras pel ed ossa. Perquai oz tschintg bels u buns maletgs per dis da gronda fradur. Sa chapescha chattads en il DRG.
1. sulegl cun dents
Gist quests dis èn els qua: Quels bels dis cun in sulegl glischant recent amez l’azur senza nibel. Quels dis, cura che l’aria è satiglia ed i bricla las piclas e piztga vi da las parts dal corp betg cuvridas. Quels dis, cura che nus duvrain in schal per enzugliar e stgaudar la fatscha ed essan grats per in na-scumond da zuppentar quella. Quels dis tipics per pudair dir: «Oz avain nus in sulegl cun dents.»
2. il general Frisch
Ses num tuna plitost viscal e frestg che da caracter crudaivel, ma impressiun fai schon, sche nus sesain (p.ex. a Zernez) en stiva privada, ed insatgi di (magari in pau sut vusch): «Id es coura il general Frisch.» L’avais udì? Il Frisch a spluntond cun sia detta marvla vi da l’isch? Sentis era gia la schelira che penetrescha tras sfessas e fanestras?
Forsa ch’il general Frisch è be l’avantguardia da quell’armada da fradurs continentalas, provegnentas nà da nordost, nà da la Sibiria. E perquai schain nus – e betg mo nus Rumantschs: «Oz èsi ina vaira Sibiria.»
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
3. il cac che schela en il tgil
Veglias perdunar la tscherna da quest’expressiun forsa pauc manieraivla! Ma ozendi, en temps dad envierns malguess e miaivels, n’èn cumparegliaziuns sco «igl è in fraid sco da mez enviern» nagina buna valur da referenza pli. Qua dovri schon maletgs pli expressivs (main suttaposts a midadas climaticas) per exprimer grondas fradaglias.
In maletg fitg concret (e probabel pervi da quai era derasà dapertut) è: «Igl è in fraid ch’il cac schela en il tgil.» Quels da Marmorera vevan «in fraid tgi schela l’ava ainta la vischea». Memia direct? Main vulgar, ma pli vermus, è quel qua, documentà en l’entir Grischun: «Oz na fan ins betg verms.» Tge confiert!
4. suar sut il nas
In’autra expressiun concreta-corporala è quella da la gutella sut il nas, p.ex. sco quai che nus la chattain a Müstair: «Id es ün chad chi fa süar sot il nas.» Chaud? Gea, la frasa è duvrada ironicamain, cura ch’igl è in fraid murdent – in fraid, cura ch’ins sua sin il pli anc sut il nas. U ch’ins di lura fitg lapidar sco a Susch (però er utrò): «Hoz vain il got dal nas.»
A La Punt-Chamues-ch percunter èsi anc pli extrem: là èn las fradaglias uschè grondas ch’i na basta gnanca per far suar sut il nas u sur la bucca, mabain unicamain en bucca: «Oz as süja be suot la laungia.»
5. ils pleds schelan en bucca
Tgi sa regorda anc dad esser restà tatgà d’enviern cun la lieunga umida … betg vi da l’amia, mabain vi dal tschabargal da metal? L’enviern èsi magari meglier da tegnair serrà la bucca ed enserrà la lieunga. Pertge quella dovri. Per discurrer, per exempel. Siond conscients da quest’impurtanza, din (u schevan) quels da Scuol: «Id es ün fraid chi schelan ils pleds in bocca.» Ed ils pleds, quels èsi da guardar da betg laschar schelar…
Fotografia: Glatscher dil Terri, Pizzo di Güida e Piz Ner, 1911 (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot.…
15 da december 20211674 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai…
04 da november 20211768 giadas -
Ursina – ina vusch che connectescha corp ed olma Da Benedetto Vigne - La chantautura sursilvana sesenta a Turitg ans surprenda cun ses segund portatun cumplessiv, l’album «When I Let Go».…
-
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era…