Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot. E noss dachasa ha fatg atras in vaira svilup en il decurs da quests passa prest dus onns pandemics: sco lieu d’abitar, da lavurar, da far sport ed aperolar. Ura e temp da guardar en il DRG almain sin tschintg suttetgs. Gist uss, durant in ulteriur enviern coronar, cura che questas quatter paraids daventan puspè pli essenzialas.

1. l’abitaziun

In dals pli bels commentaris en il DRG sa chatta en tom 1, en l’artitgel «abitaziun», scrit l’onn 1939: «Allgemein rom. Lehnwort. Selten gebraucht, da hier das Einfamilienhaus die Regel ist.» Questa remartga (la suletta explicaziun etimologica per il pled) è definitivamain in uffant da ses temp – pensai be als pretschs d’immobiglias dad ozendi en Engiadina! Ozendi san era Rumantsch:as tge ch’in’abitaziun è – e surtut era tge che segundas abitaziuns èn.

2. l’albiert

Apropos uffants da lur temp: Fatgs che sa midan en il decurs dal temp èn era da chattar tar in auter abitadi, numnadamain l’albiert, descrit l’onn 1940 en l’artitgel «albierg». II pled deriva probabel dad in vegl tudestg «haribergo», signifitgond ina sort ustaria. Il pled ha suenter era surpiglià la muntada dad in alloschi per la notg e lura la muntada dad in suttetg stabel, pia il dachasa. L’explicaziun persuenter en il DRG: «Die Vorliebe für diese Bedeutung auf unserem Gebiet erklärt sich aus dessen besonderen Verhältnissen. Es gibt heute noch in Romanischbünden kleine Weiler ohne Wirtshaus und Herberge, und oft kommt man in die Lage, in Höfen, Scheunen und Alphütten Unterkunft suchen zu müssen.» Gea, quai era anc temps …

3. l’hotel

Er ils hotels èn qua e là daventads segundas abitaziuns durant l’emprim temp da corona. Empè dad ir en chasas da vegls han tschertin:as perfin preferì da prender dimora temporara en in hotel. Item. Ma enconuschais vus l’«hotel pulenta»? Para ch’i deva quel a Susch. Ma il num polenta lascha supponer ch’i saja in hotel da pitschen schic. E gea: uschia numnavani la chamonina dals lavurants da guaud.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Shop online!
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Tel: 081 852 45 45

4. la tegia

En temps pli primitivs era il dachasa pauc dapli che ina tegia – e quai è’la anc oz, cura che nus ans vulain sa retrair sin mises.
La tegia la pli renumada è sa chapescha la «tegia sut» – quai che po, sa chapescha, er esser l’antagonist da la tegia sura, en il cas da duas aclas sin il mises. Però LA tegia sut è l’abitadi da «quel da la tegia sut»: dal diavel. Co la tegia dal diavel guarda ora, na savain nus betg propi, però per quels da Domat è la definiziun dad ina «tegia» fitg clera: «Nus duvrenza il plaid la tegia an Domat per in baghetg ch’a negina stiva.»

5. la rulotta

La varianta da l’abitadi mobil è la rulotta. Entant che la rulotta era pli baud in char annex per abitar, èsi oz pli e pli l’auto-rulotta, quai che na munta betg ina rulotta autonoma, mabain auto e rulotta fusiunads. Però il pled «rulotta» dovran singuls er empè da dir «sutga cun rodas». Era quella rodla, cler. E rudlar rodlan er inlineskates u chalzers cun rodas. Uschia che la gasetta Fögl Ladin numna tals «rulottas» (il 1995), probabel sco varianta al verv vocabularic «rullettas». Ma sco tscherts sports, lur urdains ed ils albierts, uschia èn er ils pleds mintgatant suttamess a las modas che vegnan e van puspè davent.
… però a chasa turn’ins per il pli adina puspè gugent.

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Tgi che vul savair dapli da las chasas grischunas, l’artitgel CHASA dal DRG porscha material en masse.

Suonda LATABLA!

Forsa er insatge per vus: